دهانه غلامان

دهانه غلامان در واقع بقایای شهری عظیم از روزگار هخامنشیان است. این شهر از جهات گوناگون دارای اهمیت است از یک سو تنها شهر خشت و گلی روز گار هخامنشیان است که بر خلاف سایر شهرهای این دوره نشانگر زندگی پادشاهان و کاخ های مربوط به آنهاست، دیگر اینکه بدون برنامه ریزی رشد نکرده بلکه احداث شهر با نقشه و برنامه ریزی مدون صورت پذیرفته است. در دو کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک واقع شده است.

آئین مردم دهانه غلامان یکی از آئین های مشترک ایرانی-هندی منطقه بوده است که به خاطر تسامح مذهبی هخامنشیان توانسته به موجودیت خود در سیستان ادامه دهد. این شهر احتمالا" همان زرنکای یاد شده در کتیبه های هخامنشی و زرین مورخان یونانی است که از نظر محل با زرنج دوران اسلامی تفاوت دارد. شهر دهانه غلامان با همان سرعتی که به وجود آمده از بین رفته است. عدم وجود هر گونه شئ و خالی بودن محوطه های حفاری شده از بقایای سکونت نشان دهنده تخلیه شهر با نظم و ترتیب بوده است و در نتیجه نمی توان عاملی خارجی چون جنگ و یا آتش سوزی را در تخلیه و ترک آن دخیل دانست.

شهر سوخته

این شهر بزرگ، شناسنامه پر افتخار سیستان است. اولین و بزرگترین استقرار شهر نشینی در شرق فلات ایران که با توجه به بررسی های به عمل آمده کمتر ابزار جنگ درآن کشف شده است و در صلح و آرامش زندگی می کردند. گورستان شهر سوخته با 25 هکتار وسعت و 40000 گور به عنوان یکی از وسیع ترین گورستان های قبل از تاریخ کمک زیادی به پژوهش در روند شکل گیری تمدن حاشیه هیرمند و نوع اعتقادات ساکنان آن می کند. بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای 3 بخش اصلی و سه بخش فرعی است که عبارتند از الف: منطقه بزرگ مرکزی شامل بخش های مسکونی شرقی، مرکزی و بناهای یادمانی ب: منطقه صنعتی شمال غربی ج: بخش جنوبی یا منطقه گورستان. اشیاء سفالی اصلی‌ترین موادی هستند که تقریباً در همه گورها وجود دارند در کنار این دسته از اشیاء، هدایای دیگری ساخته شده از سنگ، چوب، پارچه انواع مهر (تعداد 18 مهر استامپی و استوانه ای) در قبور دیده می‌شود. در یک تقسیم بندی کلی، اشیاء پیدا شده در قبرهای شهر سوخته را می‌توان به گروهای زیر تقسیم کرد: اشیاء زینتی · اشیاء آیینی · اشیاء مربوط به پیشه‌ها · اشیاء مورد استفاده در زندگانی روزمره · مواد غذایی یک نمونه شاخص و بی نظیر که از قبر شماره 6705 بدست آمد می توان به چشم مصنوعی اشاره نمود .
مطالعات اولیه نشان داده اند که چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر مصنوعی بوده است. همین مطالعات نشان می دهند که زیر طاق ابروی زن مذکور آثار آبسه دیده می شود. به علت طول زمان زیادی که بخش زیرین این چشم مصنوعی با پلک چشم در تماس بوده است آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی آن مشهود است. جنس و ماده ای که چشم مذکور با آن ساخته شده است هنوز به دقت روشن نشده و تشخیص آن به آزمایش های بعدی موکول شده است اما به نظر می رسد که چشم مزبور از جنس قیر طبیعی که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده است ساخته شده است. در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل کره چشم توسط مفتول‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متر طراحی شده اند مردمک چشم در وسط طراحی شده و جز از آن تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند در پیرامون مردمک دیده می‌شود از دو سوراخ جانبی واقع در دو سوی این چشم مصنوعی جهت نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم استفاده می شده است. بررسی‌های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد زن مزبور دارای سنی بین 28 تا 33 سال بوده است .

کوه خواجه (اوشیدا)

کوه خواجه به صورت برجستگی بازالتی سیاه رنگ در فاصله 30 کیلومتری جنوب غربی شهر زابل و در میان دریاچه هامون به طرز شگفت انگیزی خود نمایی می کند آثار کوه خواجه یا در حقیقت سلسله آثار موجود بر روی این کوه که در میان دریاچه هامون قرار گرفته شامل یک بنای وسیع و آتشکده درون آن، دو قلعه خشتی بقایای راه قدیمی و حصارهای مختلف چند زیارتگاه مربوط به دوران اسلامی و تعداد بی شماری قبور سنگی می باشد. این کوه دارای قداست چند هزار ساله است که از دوران مختلف تاریخی بر روی ان آثاری بر جای مانده و در شاهنامه نیز به نام کوه سپند به آن اشاره شده است. آثار معماری کوه خواجه را می توان قلعه ای بزرگ یا شهری کوچک دانست که حداقل در دوره مشخص پارتی و ساسانی ویک دوره اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. شاخص ترین و قدیمی ترین بنا از مجموعه بناهای کوه خواجه، کهن دژ آن بوده که در دامنه شرقی کوه مستقر می باشد و با نام های مختلفی از جمله قلعه رستم، قلعه کافرون نیز شناخته می شود این بنا با معماری منحصر به فرد خود و با وسعتی بیش از 4000 متر مربع از بزرگترین بناهای خشتی باقی مانده از دوران پیش از اسلام در ایران می باشد نقاشی های دیواری که در ایران کمتر دیده شده نیز در این بنای عظیم خود نمایی می نموده که در حال حاضر تنها آثار و بقایای آن در نقاط مختلف قلعه به چشم می خورد.