ارگ یا عمارت كلاه فرنگی بيرجند به عنوان یکی از فاخر ترین بناهای تاریخی بجا مانده از دوران قاجار، در مرکز شهر واقع شده و به نوعی نماد بیرجند محسوب می شود. امیر علم خزینه به عنوان مالک، این بنا را به استانداری بیرجند اهدا نمود. ارگ کلاه فرنگی زمانی مقر حکومتی بود و با نام های دیگری همچون ارگ حسام الدوله، ارگ سرکار و قصر بی بی عروس شناخته می شد. پلان ارگ کلاه فرنگی بیرجند به شکل شش ضلعی و زیگوراتی (پله پله) طراحی شده و راس مخروطی شکل دارد. این بنای سفید رنگ در فرم اولیه خود شامل دو بادگیر در دو سمت بوده که در مرمت های بعدی حذف شده است. این عمارت در شش طبقه بنا شده اما فقط دو طبقه آن جنبه کاربری دارد و چهار طبقه دیگر صرفا به دلیل فرم پذیری بنا و ایجاد حالت نمادین ساخته شده است. عمارت كلاه فرنگی بيرجند از چند بخش مهم تشکیل شده که طبقه همکف دارای بیشترین میزان اهمیت است. دلیل آن نیز داشتن کاملترین نقشه معماری و فضا سازی ممکن می باشد. حد فاصل ورودی با بخش همکف چند قوس زیبا مشاهده می شود که نشان دهنده ذوق معماری بکار رفته در ساخت این بنای تاریخی است. فضاهای تشکیل دهنده طبقه همکف افزون بر زبیایی خاص و معماری باشکوه به گونه ای طراحی شده اند که فضاهای مختلف مانند اتاق، گنبدی و هشتی ها توسط چند دالان به یکدیگر مرتبط شوند. ایجاد حوضخانه در وسط این طبقه نیز باعث شده تا دیگر قسمت ها حول آن به وجود بیایند و پدید آورنده نماهای زیبایی باشند. این حوضخانه به صورت هشت صلعی طراحی شده و از کف اصلی بنا یک متر پایین تر قرار دارد. پیرامون حوضخانه چندین طاق نمای مقرنس کاری ساخته شده و به ازای هر طاق نما سکوهایی با ارتفاع کم در بخش زیرین آن جانمایی شده است. نور این فضا نیز توسط گنبدی کلاه فرنگی و از طریق پنجره های نورگیر تامین می شود. دیگر هوشمندی قابل توجه در این قسمت ایجاد آبنما با فرم مخصوصی است که افزون بر تهویه حوضخانه، باعث ایجاد هوای مطبوع در طبقه همکف شده است.