باغ های ایرانی نمادی از بهشت
کلمه "فردوس" (بهشت) از لغت فارسی "پردیس" گرفته شده که خود از کلمه "پرادئزا" در زبان مادی مادی مستق شده است. در تشبیه باغ عای ایرانی در بعد از اسلام کلمه "فردوس با مفهوم تمثیلی" (تمثیل بهشت برین) استفاده میشده است که کاربردی غیر از کلمه پردیس قبل از اسلام (به معنی بوستان) داششته. در ضمن باید بین نامهای تمثیلی و واقعی باغ ها تفاوت قائل شد، هرچند که ممکن است نام واقعی باغ ها نیز نام تمثیلی بوده باشد، اما در برخی متون ادبی و شعر و تاریخی برای توصیف باغ از نام های تمثیلی استفاده میشده است: بهشت شاه عباس، تالار فردوس، باغ جنان، خلد برین، ثانی خلد، باغ بهشت آسای، صفاهای جنت نشان و هشت بهشت.
تاریخچه باغ ایرانی قبل از اسلام
با توجه به شواهد تاریخی میتوان گفت پیدایش باغ ایرانی با ظهور زرتشت و آموزه های او و نیز شناخت انسان از ارزشها و فوائد باغ با توجه به شکل گیری الگوهایی چون باغ بین النهرین، ایلامی، آشوری و مصری صورت پذیرفت. میتوان گفت باغ های ایلامی،آشوری و منطقه بین النهرین تاثیر بسزایی در شناخت ارزش باغ و در نتیجه شکل گیری باغ ایرانی داشته اند. اطلاعات ما راجع به این باغها بیشتر به واسه نقش برجسته ها و حجاری ها، تصاویر روی مهرها، سفالینه ها و نیز نوشته های مورخان یونانی میباشد. از مهمترین این باغها میتوان به باغ معلق بابل در بین النهرین که در زمان پادشاهی نبوکد نذر( بخت النصر) برای همسر ایرانی اش(سمیرامس) که شاهزاده ای مادی بود ساخته شده است، اشاره کرد.
نخستین الگوهای باغ سازی
آغاز انسجام بخشی به باغ را باید در زمان هخامنشی جستجو کرد. در باغ های سلطنتی پاسارگاد (قرن6م) با توجه به شبکه منظم مسیر سنگفرش مسیر آبروها میتوان ادعا کرد که شکل چهار باغ و نظم چهار قسمتی در اینجا به ظهور رسیده است و در دوران پس از اسلام منشاً باغ های چهار قسمتی اسلامی بوده است. تا به امروز و بر اساس داده های باستان شناسی و مستندات تاریخی سابقه باغ در ایران به همان پاسارگاد و پایتخت کوروش باز میگردد(بر اساس یافته های استروناخ).
در یک جمع بندی کلی میتوان ادعا کرد که یکی از بنیاد ترین اصول باغ ایرانی یعنی چهارباغ، به عنوان اصل پایدار نخست در نقشه اصلی پاسارگاد آشکار است. الگوی چهار باغ یکی از ماندگارترین ابداعات منظرسازی در عصر هخامنشی در قرن 6 ق.م در پاسارگاد پدید آمد و با رویکردی به ابعاد تمثیلی بهشت (چهار نهر بهشت) در تمامی باغهای دوره اسلامی تاثیر گذاشت. کاخ باغهای هخامنشی ترکیبی از حکمرانی و هنر-اقتدار و زیبایی را به نمایش گذاشته است. این کاخ باغها شامل ایوان ستوندار عظیمی میشدند که به فضای سبز اطراف باز میشد و تالارهای پادشاهی رو به باغهای پر درخت و اسخرهای بازتابنده استقرار می افتند.
آنچه از نقش برجسته های هخامنشی میتوان کاوش کرد این موضوع میباشد که نیاکان ما در باغ-سازی ها به دنبال درختان زیبا و همیشه سبز بودند، برای آنها جنبه های زیبایی شناختی و منظر یک باغ اهمیت بیشتری داشته است تا محصولات مثمر باغ. از این رو به خوبی ملاحظه میشود درختانی مانند سرو جای تاک را در نقش برجسته های هخامنشی میگیرند. در زمان پارت ها، کاخهایشان همچون کاخ های دوره هخامنشی بر سکوهایی ساختگی بنا میشد و توسط باغهای مشجر و پارکها احاطه میشدند. به همین دلیل ایوان امروزی را مدیون پارت ها هستیم. در دوره اشکانی باغ ایرانی میراث دار سنت چهارباغی هخامنشی بود و این میراث بعد از 400 سال به سلسله بعدی وام داده شد. از باغ سازیهای اشکانی بقایا و میراث چندانی برجای نمانده است اما شکوفایی باغهای ساسانی بیانگر وجود سنت و قدمت این هنر در دوره اشکانی میباشد. وجود کاخهای اشکانی در منطقه پالمیرو تیسفون گواه وجود سنت باغ سازی ایرانی تا مرزهای شرقی روم میباشند و میتوان ادعا نمود رومی ها با ارتباطاتی که با اشکانیان داشتند با سنت باغ سازی ایرانیان آشنا گشته اند و در ادامه سنت یباغ سازی را با توجه به محیطهای خود بنا نهاده اند.
در دوره ساسانی باغ سازی گسترش فراوانی یافته است. جايگاه والای طبيعت در تفکر زرتشت به ويژه بزرگداشت آب موجب گرديد تا علاوه بر انتظام انسانی در باغ، چش ماندازها و انتظام بستر طبيعی نيز بیش از پیش مطرح گردد. باغ قصرهای اين دوره همانند تخت سليمان و کاخ فيروزآباد، بيستون دربسترهای طبيعی جذاب مانند درياچه و چشمه مکاني‌یابی گرديدند. تنوع هندسی مشخص ترين ويژگی باغ های اين دوره از تاریخ ایران است. انتظام های محوری، مرکزی و چهار بخشی در باغ های اين دوره ديده م یشود که تنوع بیشتری نسبت به الگوهای باغ سازی قبل تر(هخامنشی و اشکانی) دارند. در واقع باغ سازی در عصر ساسانی نيز بر پايه همان اصول گذشته شکل م یگيرد اما در نهايت سير تکاملی خود را نيز طی م یکند، ترکيب هندسی منظم، محور اصلی در ميانه باغ، خيابان های عمود بر هم و کرت های راست گوشه از جمله اين مورد هستند. ما در اين دوره شاهد ظهور باغ های بسيار وسيع (نخجير ها و شکارگاه های سلطنتی) نيز هستيم که تا قبل از این دوران بی سابقه می باشد. ثروت بیش از حدی که ایران دوره ساسانی بدان دست یافت موجب گردید تا با غآرایی در این دوره بیشتر از دوره های قبلی مورد توجه پادشاهان و معماران سلطنتی قرار گیرد. همچنین گذر زمان و تجربه بیشتر معماران در باغ آرایی و انتظام بخشیدن به باغ ها بر اساس تعالیم مذهبی (زرتشت)، موجب شکل گیری باغ های زیبا و ماندگار در این دوره گشت.
